Beznadziejnie zacofany w lekturze

Krzysztof Varga, Gulasz z turula, Czarne 2008.

Lubię takie pisanie: mocne, jędrne i obrazowe. Obrazowe do tego stopnia, że gotów byłbym narazić się na melancholię, jaką zdaniem Vargi wywołuje węgierska kuchnia, byle posmakować opisywanych czule specjałów: ciężkostrawnych, wyzutych z witamin, za to skąpanych w tłuszczu: zupy fasolowej a la Jokai, świeżo upieczonej hurki – kaszanki, a na deser retese, strudla z nadzieniem. Być może w jakimś poprzednim wcieleniu byłem Węgrem, bo mocno przemawia do mnie zsiros kenyer, chleb ze smalcem i czerwoną cebulą, lekko posypany sproszkowaną papryką. Jego polską wersją, bez papryki, zajadałem się na wakacjach u dziadków.

Ale „Gulasz z turula” to nie jest książka o węgierskiej kuchni, a w każdym razie nie wyłącznie o niej. To opowieść o Węgrzech i Węgrach, tak jednak odległa od wciskanych przez przewodniki turystyczne zachwytów, jak to tylko możliwe. To próba przedstawienia samej esencji węgierskości: nostalgii, która zdaniem autora „konstytuuje węgierskie życie”. Próba odpowiedzi na pytanie, skąd bierze się tamtejsza melancholia. Już to wydaje się być czymś zaskakującym, bo czyż w powszechnej świadomości Węgrzy nie są narodem kochającym muzykę i dobrą zabawę przy winie? A jednak dla Vargi są właśnie ludźmi pogrążonymi w tęsknocie za czasami dawno minionej świetności, która skończyła się wraz z upadkiem monarchii austro-węgierskiej, okrojeniem terytorium i utratą znaczenia. Żyją w cieniu skrzydeł turula, tego mitycznego ptaka, który przywiódł ich przodków na obecne ziemie. Lubują się w rozpamiętywaniu narodowych nieszczęść i klęsk, starannie spychając w niepamięć chwile zwycięstw i triumfów – fakt, że nieliczne. W tym dziwnie przypominają Polaków.

Turul z Tatabányáná (źródło).

Jest Varga pół-Polakiem, pół-Węgrem, co daje jego spojrzeniu szczególne właściwości: patrzy na Węgry jak Węgier, a równocześnie jak człowiek z zewnątrz. Jest znakomitym, wnikliwym obserwatorem, emocjonalnie zaangażowanym, ale równocześnie sentymenty i wspomnienia z dzieciństwa nie przesłaniają mu tego, co chciałby wydobyć i podkreślić. Opowieść o Węgrzech jest gorzka i przygnębiająca, ale równocześnie fascynująca. Niech sobie Węgrzy będą „jak konie ze spętanymi pęcinami”, niech celebrują swoje porażki, niech tęsknią za utraconą wielkością, a ja chciałbym przejechać się tramwajem numer dwa, jadącym wzdłuż Dunaju w Budapeszcie, i przejść się po stołecznym bazarze na Bosnyak ter, popatrzeć na secesyjne kamienice i zrobić rundę po knajpach, których nie wymieniają eleganckie przewodniki. Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że Varga robi Węgrom antyreklamę, ale jest wręcz przeciwnie – on pokazuje kraj z duszą, co prawda zbolałą, ale prawdziwą i pociągającą.

Colette, Narodziny dnia, tłum. Krystyna Dolatowska, Państwowy Instytut Wydawniczy 1975.

Pięćdziesięcioletnia pisarka w domu w Prowansji snuje niespieszne refleksje o swym życiu, nie przestając równocześnie bacznie przyglądać się przyrodzie, ludziom i zwierzętom. Jak zwykle jej obserwacje są niezwykle przenikliwe, plastycznie oddane, pełne kolorów, dźwięków, zapachów, faktur i kształtów:

Słychać chrzęst koników polnych i nowej plecionki z chrustu opasującej taras, jakiś owad rozciera skrzydłami rozżarzone węgielki, czerwonawy ptak na sośnie woła co dziesięć sekund, a zachodni wiatr, który z uwagą krąży wokół moich ścian, zostawia w spokoju morze płaskie, gęste, twarde, którego nieugięty błękit złagodnieje dopiero u schyłku dnia.

Bohaterka czuje się w tym pięknym otoczeniu równocześnie swojsko i nieswojo. Swojsko, bo zna te wszystkie prowansalskie odgłosy, widoki, barwy, i obco, bo sama wchodzi z nową, nieznaną fazę życia. Czy to „koniec moich kobiecych walk?”, zapytuje. I tak jest, przyznaje. Staje się „kobietą, która wymyka się swojej kobiecości”. Czas więc na bilans, na podsumowanie czasu piękna i miłości, a także na powitanie starości, która budziłaby pewnie lęk, gdyby nie dająca tak potrzebne pokrzepienie myśl o matce: dobrej, rozsądnej, dumnej. Minęła epoka szaleństw, miłosnej gorączki, miotającej zakochaną kobietą po świecie, pora na stabilizację – i wyczuwa to nie tylko pisarka, ale też jej służba, która bez szemrania podporządkowuje się poleceniom, a nawet zwierzęta, uspokojone i pewne, że ich pani nie będzie już cierpieć z powodu żadnego mężczyzny, a jej ból i nerwowość nie będą udzielać się im samym.

W wieczornym powietrzu błękitnym od powojów koty zaczną za chwilę prostopadłymi susami rzucać się na ćmy. Para japońskich kurek przysnęła – popiskujące gniazdko – na poręczy wiejskiego fotela. Psy, wyłączone już z tego świata, rozmyślać będą o jutrzejszym brzasku, a mnie pozostanie do wyboru książka, łóżko, droga nad morzem wytyczona fletniami śpiewających ropuch...

Polska okładka jest mało zachęcająca. Francuzi poradzili sobie lepiej.

Próg starości wydaje się już przekroczony, ale jeszcze w ostatniej chwili wahanie: uczucie mężczyzny dużo młodszego, uważanego za dobrego, wiernego przyjaciela. Przyjąć je czy odrzucić? Jeszcze raz ulec miłości czy oddać mężczyznę młodszej kobiecie, dla której byłby stosowniejszym partnerem? To cała fabuła: subtelnie zarysowana, rozwijająca się nieśmiało, w spojrzeniach i półsłówkach mężczyzny, wymijających gestach i zdaniach kobiety.

„Narodziny dnia” to powieść poetycka i melancholijna. Wszystko w niej współgra z nastrojami bohaterki: leniwe sjesty, celebrowane powoli posiłki, krótkie noce, poranne pływanie i wieczorne tańce. Sceneria jak impresjonistycznego obrazu; kilka zdecydowanych, wręcz brutalnych kresek lub kropek i widzimy kwiat: „płaski, żmijowaty, jakby za chwilę miał zasyczeć, łepek lilii jeszcze w pąku”, albo zmarłego staruszka: „Zeschły był jak martwa ropucha, którą południe spopiela, zanim jakiś drapieżnik zdąży wypruć z niej wnętrzności”. Ale linie mogą też być łagodne i miękkie: „Senny kocur zsuwa się z morwy, jak liana. Na tarasie, który znów do niej należy, jego czarująca towarzyszka układa się do góry brzuszkiem, na którym w obłoku niebieskawej sierści sterczy jedna jedyna różowa brodawka, ponieważ karmiła w tym roku tylko jedno kocię”. Albo też pełne mimowolnej czułości: „Trzydzieści pięć, trzydzieści sześć lat, ani brzydki, ani odrażający, ani zły... Grzęzłam powoli w tej nocy bez najlżejszego tchnienia, a od tego wzruszonego chłopca skąpo odzianego bił zapach miłosnej północy, który skłaniał mnie łagodnie w stronę smutku”.

Książkę Colette czytałem w sierpniu, ale nie nadawała się na wakacyjną lekturę, gdyż to opowieść o schyłku i przemijaniu. O końcu lata i początku starości, o pożegnaniu z miłością i kobiecością. Najwłaściwszą porą dla niej jest czas, kiedy lato ledwo dostrzegalnie, lecz nieuchronnie przechodzić zaczyna w jesień. Spóźniłem się więc z tym tekstem i ta idealna pora już przeminęła. Wróci za rok i wtedy pamiętajcie o Colette.

Krystyna Siesicka, Fotoplastykon, Siedmioróg 1990.

Łóżko, w którym po wypadku unieruchomiona jest Jana, staje się dla niej punktem obserwacyjnym. Przygląda się z niego życiu własnej rodziny, które dotąd uważała za zwyczajne i nieciekawe. Tymczasem wystarczyło baczniej popatrzeć, porozmawiać z młodszym rodzeństwem i okazało się, że codzienność niesie ze sobą wiele wydarzeń: zabawnych, smutnych, dających do myślenia i pozwalających zweryfikować swoją opinię o najbliższych.

Piętnastoletnie bliźnięta Agata i Jasiek są dla Jany łącznikami ze światem; przychodzą do niej opowiedzieć o szkolnych wydarzeniach, nauczycielach, rówieśnikach. Siostra staje się dla nich powierniczką i niekiedy nawet mentorką – dzielące Janę i bliźnięta cztery lata wydają się czasem być jakimiś latami świetlnymi: z jednej strony jeszcze prawie dzieci, a z drugiej już całkowicie ukształtowana dorosła osoba, czasem aż nazbyt dorosła. W każdym razie Jana dowiaduje się o rozmaitych rozterkach rodzeństwa, postanowieniach i przemyśleniach. Odkrywa w Agacie i Jaśku dorastających ludzi, którzy mają co prawda cielęce zrywy, ale coraz poważniej myślą o sobie i własnym życiu, potrafią wnikliwie spojrzeć na koleżanki i kolegów, krytycznie na dorosłych. Leniwy i rozkojarzony koszykarz Janek znajduje w sobie społecznikowską pasję, prymuska Agata zmienia negatywną opinię o pani od wychowania obywatelskiego, Heniek Królik okazuje się wcale nie mieć zadatków na chuligana, a Andrzej Ględzion ujawnia romantyczną stronę swego obowiązkowego charakteru. Epizody zmieniają się jak w kalejdoskopie, czy raczej fotoplastykonie, każdy inny, każdy zajmujący i niosący jakąś (na szczęście dyskretnie podaną) życiową naukę. „[...] odkąd zaczęłam obserwować swoją rodzinę, mam własny fotoplastykon! I nie narzekam, program nie bywa monotonny”, stwierdza Jana.

Czytelnik też nie może narzekać. To wciąż dobrze napisana, niegłupia książka z przebłyskami humoru, sympatycznymi bohaterami przeżywającymi nastoletnie wzloty i upadki, młodzieńczymi idealistami, którym jednak nie chce się wynosić śmieci czy zmywać naczyń. Ma się jednak krzepiącą pewność, że wyrosną z nich w końcu sensowni, uczciwi ludzie, że uzbierane doświadczenia zaprocentują. Z kilku przeczytanych niegdyś powieści Krystyny Siesickiej „Fotoplastykon” to jedyna powieść, z której pozostało mi po latach wspomnienie fabuły i przekonanie, że to całkiem fajna rzecz. Teraz miło było się przekonać, że tak jest w istocie.

Marcin Szczygielski, Filipinki – to my!, Instytut Wydawniczy Latarnik, Wydawnictwo Agora, Oficyna Wydawnicza AS 2013.

Stoi nas w rzędzie zawsze siedem i chociaż chciałby zgadnąć widz,która z nas Anka, która Zosia, to nie odgadnie nic. [...]Jedno wspólne imię mamy: Filipinki.

Tak śpiewały „Filipinki” w swej firmowej piosence, choć na samym początku było ich aż dziewięć, a w chwili zakończenia kariery ledwie trzy. Zaczynały w 1959 roku jako uczennice szczecińskiego Technikum Handlowego od śpiewania na szkolnych akademiach, a potem poszło błyskawicznie: kolejne konkursy talentów, koncerty, programy telewizyjne, tournee w kraju i za granicą, przeboje, płyty...

Pod wieloma względami były fenomenem. Sympatyczne, bezpretensjonalne, utalentowane muzycznie, podbijały serca i rówieśników, i starszych słuchaczy, stanowiąc odtrutkę na kudłatych bigbitowców. Śpiewały melodyjne, wpadające w ucho piosenki, takie jak choćby żartobliwy hymn ku czci pierwszej kosmonautki Walentyny Tierieszkowej:

A równocześnie przez prawie piętnaście lat na scenie potrafiły pozostać sobą, grupą przyjaciółek, które po prostu dobrze czuły się w swoim towarzystwie, a śpiewanie i występy sprawiały im przyjemność. Wyróżniały się tym nawet na tle peerelowskiej siermiężnej rzeczywistości, o dzisiejszych kapryśnych gwiazdkach nie wspominając. Wszystkie zgodnie przyznają, że to zasługa ich profesora Jana Janikowskiego, który nie tylko uczył je śpiewać, nie tylko komponował piosenki, był ich menedżerem i specjalistą od reklamy, ale też dbał – niekiedy wręcz przesadnie – o to, by nie przewróciło im się w głowach.

„Filipinki” są dziś znane chyba wyłącznie wielbicielom muzyki lat sześćdziesiątych, ich repertuar nie był awangardowy, nie wytyczał nowych kierunków, przeminął, jak się wydaje, bezpowrotnie. A mimo to książka Marcina Szczygielskiego jest fantastyczną podróżą w czasie, bo mówi nie tylko o „pierwszym polskim girlsbandzie”, jak głosi podtytuł, ale jest też opowieścią o czasach owianych dziś mgłą sentymentu, a także kopalnią najróżniejszych ciekawostek i anegdot. Kariera „Filipinek” nie przypominała co prawda burzliwych dziejów Rolling Stonesów, ale na peerelowską skalę zdecydowanie nie była typowa. Można wręcz powiedzieć, że zespół i jego opiekun pod wieloma względami byli pionierami. „Filipinki” jako pierwsze miały podpisany kontrakt z zakładami odzieżowymi: w zamian za sceniczne kreacje reklamowały wyroby szczecińskiej „Dany”. Dbały o to, by wzmianki o nich pojawiały się w prasie – wysyłając do redakcji pocztówki z pozdrowieniami z koncertów czy informacje o swoich zamierzeniach. Lubiła je telewizja – a programy z nimi to zbiory teledysków, jak byśmy je dziś nazwali, na dodatek kręconych w szczecińskich plenerach (Szczecin, rzecz jasna, zajmuje ważne miejsce w historii „Filipinek” jako ich „port macierzysty”, co zawsze podkreślały). Dbały o fanów, odpisując pracowicie na listy (i naklejając na koperty dziesiątki znaczków kupowanych za własne pieniądze.

Pieniądze. Wydawałoby się, że grupa o statusie gwiazdy nie musiała się o nie troszczyć. Na Zachodzie pewnie opływałyby w luksusy, PRL jednak nie rozpieszczał przedstawicieli swojego show-biznesu. Jedna z „Filipinek wspominała: „Show może i był, ale biznes to akurat średni”. Jako niepełnoletnie, dziewczęta nie mogły dostawać pieniędzy za występy, obdarowywano je więc słodyczami, książkami, kompletami bielizny, a raz nawet podomkami. Gdy skończyły osiemnaście lat, sytuacja nieco się poprawiła: honoraria napływały, ale w wysokości ustalonej przez ministerstwo dla amatorów. Stawki podniosło nieco zdanie przez wokalistki egzaminu przed państwową komisją i uzyskanie statusu profesjonalnego. Z zachowanego rachunku wynika, że za nagranie trzech piosenek dla radia każda z nich dostała po 322 złote 80 groszy: 4 dolary według czarnorynkowego kursu, równoważnik 16 czekolad, 35 kilogramów ogórków małosolnych albo trzech obiadów w Bristolu. Średnia pensja w roku 1964 wynosiła 1800 złotych, one za koncert dostawały po 250 złotych. Z trzymiesięcznej trasy po Stanach Zjednoczonych i Kanadzie każda przywiozła około 100 dolarów, bo i tam sprytny organizator płacił im głodowe stawki. Eldorado za to okazały się koncerty w Związku Radzieckim i tam dopiero „Filipinki” czuły się jak megagwiazdy.

To jest też książka do oglądania.

Jak dowiadujemy się ze zbioru ciekawostek o zespole, Marcin Szczygielski jest jednym z osiemnaściorga dzieci urodzonych przez wokalistki, nic więc dziwnego, że historię „Filipinek” spisał z pietyzmem godnym rodzinnej sagi. Zebrał relacje, przeszukał domowe archiwa koleżanek swojej mamy, w których kryły dziesiątki pamiątek: od wycinków prasowych i fotografii do kawałków materiałów ze scenicznych sukienek. Jest biżuteria z radzieckiej „Bieriozki”, czyli odpowiednika Pewexu, a nawet maskotka szympansa przywieziona z Ameryki, którą autor bawił się w dzieciństwie. Całe to bogactwo Szczygielski uporządkował i wyeksponował, sam chowając się w cieniu: głos zabierają przede wszystkim bohaterki wydarzeń i ich współpracownicy. Trudno w to uwierzyć, ale w tych relacjach, nawet o trudnych momentach, np. rozstaniu z Janikowskim, nie ma goryczy czy złośliwości. Czas pewnie zrobił swoje, ale i podejście dziewcząt do kariery odegrało swoją rolę. To była dla nich przygoda: wielka i wręcz niewiarygodna, w którą z radością się rzuciły, ale miały dość rozsądku, by pamiętać, że kiedyś się skończy. Zaczęły śpiewać jako nastolatki, a kiedy zespół przestał istnieć miały jeszcze całe życie przed sobą.

Za książkę dziękuję Wydawnictwu Agora.

Zofia Posmysz, Pasażerka; Wakacje nad Adriatykiem, Czytelnik 1980.

Dlaczego tak się dzieje, że przeżyte życie wraca do mnie poprzez słuch, a nie żaden z innych zmysłów, dlaczego najtrwalej zapisało się w warstwie dźwiękowej? Fragment melodii, szum deszczu, poświst wiatru, to są wizytówki z przeszłości, przesłania odbierane natychmiast, patrzę na parowóz i oczy moje są ślepe, a pamięć matowa jak nie wywołana klisza, tę samą lokomotywę, gdy posłyszę gwizd czy syk pary, zawsze, chociażby tylko przez ułamek sekundy, oczekuję wybuchu krzyku, szczekania psów, huku strzałów?

Usłyszane na adriatyckiej plaży zdanie po niemiecku, wypowiedziane imię wpychają narratorkę z powrotem do świata, który przeminął, ale który jednocześnie tkwi w niej ciągle i tylko czeka na pretekst, by się z powrotem wyłonić. Świat Kolonii z jego okrutnymi prawami, Rycerzami i Rycerkami pilnującymi tysięcy brudnych i śmierdzących kolonistów, Paniami Starszymi, które sprawują bezwzględny nadzór nad tłumami nędzarek. Jeśli straciłeś pragnienie życia, jeśli chęć przetrwania kolejnego kwadransa, kolejnego dnia zanikła – umierasz i stajesz się pożywieniem dla szczurów, a potem smugą dymu z krematorium.

Przypadek styka ze sobą dwie dziewczyny: bezimienną narratorkę, późnej zwaną Sekretarką, bo taką funkcję pełniła, i Ptaszkę. Pierwsza chce żyć, druga chce umrzeć, by odpokutować za jakiś niewyjawiony grzech. Pierwsza przypadkiem staje się posiadaczką tajemnicy wpływowych Pań Starszych i wykorzystuje ją sprytnie, by zyskać dolewkę zupy, lepszą pracę, zaciszniejszy kąt w baraku. Druga nie chce się ratować, chociaż ma wiele atutów: zna Język, co mogłoby ją uratować przed harówką w najgorszych komandach, a umiejętność gry na skrzypcach mogłaby z niej zrobić gwiazdę kolonijnej orkiestry.

Obserwujemy rozwój więzi między więźniarkami, dziwnej, kolonijnej przyjaźni, trwającej nie tylko wbrew kolonijnym regulacjom, ale – jak się niekiedy wydaje – i wbrew samym dziewczynom. Jedna chce działać, ratować siebie i Ptaszkę, druga chce jedynie powierzyć komuś swoją tajemnicę, wyspowiadać się z grzechu, który chciała okupić własną śmiercią. Zbliżają się do siebie i oddalają. Oczywiste wydaje się, kto dominuje, kto ma więcej do zaoferowania drugiej stronie, ale to pozór. Nawet słaba Ptaszka może dać coś swojej koleżance.

W tle toczy się życie, ostro skontrastowane luksusy, w jakie opływają funkcyjne, i śmierdzące bagno, w którym dosłownie i w przenośni tkwi szara masa wycieńczonych półtrupów. Jedne walą kijem, drugie przed kijem umykają albo od niego giną. Dla bitych kij symbolizuje wyższy status i władzę; dzierżące go kapo widzą w nim narzędzie własnej przemiany: „Człowiek, kiedy zgadza się wziąć w rękę kij, nie zawsze wie, co przyjmuje. Chętnie myśli, że to tylko symbol, że dzierżąc go można żyć tak, jakby się go nie miało. Nieprawda, to nie symbol. Nie ma nic mniej symbolicznego, nic bardziej rzeczywistego i konkretnego niż kij”. I dalej Posmysz przedstawia przemianę więźniarek politycznych w okrutne kapo i powód, dla którego bezwzględnie wspierały trwanie kolonijnego reżimu. Starsza Kolonii, wskazując swój czerwony trójkąt więźniarki politycznej, komunistki, mówi: „Ten powód zabił mnie raz, bo za jego sprawą dostałam się tutaj. Ten powód, jeśli zatriumfuje, zabije mnie drugi raz. Tym razem bezpośrednio, definitywnie, fizycznie mnie zabije. Rozumiesz, widzisz tę dialektykę. I dlatego dla mnie życie jest tutaj, ale to dla mnie i tylko dla mnie, rozumiesz?”

Posmysz jako jedna z niewielu daje w swojej powieści wgląd w „lepszy” świat funkcyjnych więźniarek. Lepszy, bo stosunkowo bezpieczny, ciepły i bez głodu; dzięki odpowiednim stosunkom można w nim sobie zapewnić dobre ubranie, alkohol, kąpiel, nawet latryna przysługuje wygodniejsza i czystsza. Można sobie także zapewnić namiastkę domu z „mamuśką”, która zadba o posiłek i pieszczoty. W „Wakacjach nad Adriatykiem” bowiem wprost mówi się o lesbijskich związkach w Kolonii.

Wydawać by się mogło, że każdy utwór zamieszczony w jednym tomie z „Pasażerką” jest na przegranej pozycji. Tymczasem „Wakacje” nie dość, że się obroniły w tej konfrontacji, to wręcz „Pasażerkę” przebiły: głębią psychologiczną, rozmachem opisu, dużo bardziej finezyjną konstrukcją przeplatających się planów: współczesnego i retrospekcji; narratorka przerzucana jest między nimi bez ostrzeżenia, pod wpływem jakiegoś bodźca, najczęściej dźwięku. Z tego powodu opowieść jest niespokojna, wręcz nerwowa, urywana. Wędrujemy wraz z bohaterką między sielską plażą, Kolonią, sanatorium, domem Ptaszki. Odżywają nie tylko kształty, kolory, zapachy i dźwięki z przeszłości, ale też uczucia i emocje. Narratorka po raz kolejny próbuje uporządkować przeszłe doświadczenia, uporać się z poczuciem winy, jakie budzi w niej to, że przeżyła, a tyle innych zginęło. Wraz z nią uczestniczymy w tym odtwarzaniu minionego świata i też musimy rozeznać się w obcym, przerażającym otoczeniu, ponazywać swoje uczucia, zweryfikować zbyt proste oceny obozowej rzeczywistości. Każdy może tę powieść odczytać trochę inaczej, zwrócić uwagę na inne kwestie, odmiennie odpowiedzieć na pytanie, o czym jest książka: warto przeczytać, co o „Wakacjach nad Adriatykiem” napisała Kasia Sawicka. Warto samodzielnie zmierzyć się z tą niełatwą powieścią.

Wykorzystałem zdjęcie Zofii Posmysz wykonane w obozie Auschwitz.

Marcin Szczygielski, Arka czasu, czyli wielka ucieczka Rafała od kiedyś przez wtedy do teraz i wstecz, ilustr. Daniel de Latour, Stentor 2013.

KIEDYŚ Rafał mieszkał z rodzicami na Saskiej Kępie.

KIEDYŚ Rafał będzie wynalazcą: stworzy jadalną trawę, lekarstwo na starość albo składane skrzydła.

KIEDYŚ nie było wojny ani Dzielnicy, w której Rafał mieszka z Dziadkiem.

KIEDYŚ podobno wcale nie miało większego znaczenia, jakiego kto był pochodzenia, tylko liczyło się to, jakim jest człowiekiem. Każdy mieszkał, gdzie chciał, bez względu na to, jakie miał nazwisko, w co wierzył i jaki miał kolor skóry, włosów czy oczu.

Ale TERAZ to wszystko ma znaczenie, przynajmniej dla złych Morloków, którzy ciemiężą dobrych Elojów, jak w „Wehikule czasu” Herberta George’a Wellsa. Rafał przeczytał tę książkę, chociaż ma dopiero osiem lat. Czytanie zastępuje mu szkołę, kontakty z rówieśnikami, widok drzew, których w Dzielnicy prawie nie ma. Książki pozwalają mu marzyć, snuć plany na KIEDYŚ i w myślach podróżować „od kiedyś przez wtedy do teraz i wstecz”.

Wielkim przeżyciem dla chłopca jest opuszczenie Dzielnicy; dziadek uznał, że za jej murami Rafał będzie bezpieczniejszy. Splot okoliczności sprawia jednak, że Rafał z opiekunką, Stellą, nie dotrze do umówionego celu; będzie musiał ukrywać się na własną rękę. Na szczęście spotka przyjaciół, którzy pomogą mu przetrwać w nowym otoczeniu, przeżyje też niewiarygodną przygodę rodem z powieści Wellsa.

Takie wydanie powieści H.G. Wellsa czytał Rafał.

Książka Marcina Szczygielskiego tchnie autentyzmem. Razem z Rafałem chodzimy ulicami warszawskiego getta, poznając ich nazwy, a nawet sklepy i warsztaty mijane po drodze. Pojawiają się informacje o warunkach życia: głodzie, chorobach i śmierci, brakach opału, kontrastach społecznych, które symbolizują żebracy siedzący pod luksusowymi restauracjami, szmuglowaniu żywności, szmalcownikach, wreszcie o tzw. Wielkiej Akcji, po której getto niemal się wyludniło. Jest też mowa o postawach Polaków wobec Żydów: o pomocy bezinteresownej i za pieniądze, ale również o ich szantażowaniu i wyłapywaniu. To wszystko jednak wplecione jest w historię Rafała; obserwujemy świat jego oczami – oczami przedwcześnie dojrzałego i boleśnie doświadczonego, ale jednak dziecka. Obraz przeszłości jest więc dopasowany do dziecięcego odbiorcy, który być może nie wszystkie szczegóły zauważy czy zrozumie, ale na pewno odczuje atmosferę lat okupacji, tak przecież różną od wszystkiego, co znają dzisiejsi rówieśnicy Rafała. Autor w zakończeniu powieści podkreśla, że opierał się na faktach; wymienia kilka książek, w tym Pamiętnik Janusza Korczaka. Część scen powieści mogły też zainspirować wstrząsające wiersze z tomu Dzieci getta Stefanii Ney. Najważniejsze było jednak wspomnienie znajomej pisarza, w powieści zwanej Stellą. To ona wraz ze swą przyjaciółką Sonią pomogła wydostać się z getta chłopcu, który stał się pierwowzorem Rafała. Mam wrażenie, że wiem, kim naprawdę były Stella i Sonia i od kogo Marcin Szczygielski usłyszał historię, która stała się podstawą „Arki czasu” (czyżby to był kolejny przykład upodobania pisarza do powieści z kluczem?).

Ważne miejsce w książce odgrywa wątek fantastyczny, inspirowany powieścią Wellsa, która mocno wpłynęła na wyobraźnię Rafała: Znalezienie wehikułu czasu pozwoliło chłopcu nie tylko ocalić życie, ale i odwiedzić nasze czasy. O dziwo, mimo iż bohater nie wiedział, co to blog czy hot dog, nie wzbudził podejrzliwości swojej rówieśniczki z XXI wieku – był po prostu trochę zagubionym, wychudzonym chłopcem w niemodnym ubraniu i z awangardową fryzurą, pamiątką po nieudanych próbach zmiany jego semickiego wyglądu przed ucieczką z getta. I tylko w głęboko poruszającej scenie, gdy Rafał chce ocalić poniewierany chleb, autor pokazał, że głodnego chłopca z roku 1942 i sytych czytelników z roku 2013 jednak coś różni.

Daniel de Latour stworzył ilustracje idealnie oddające atmosferę książki (więcej ilustracji tu).

„Arka czasu” nawiązuje również, szczególnie w drugiej części, do powieści Juliusza Verne’a, które zresztą czytywał też Rafał. Bohater i dwójka jego dziecięcych przyjaciół, również uciekinierów z getta, muszą wysilać cały swój spryt, by przetrwać w nieprzyjaznym otoczeniu – niczym rozbitkowie na bezludnej wyspie. I faktycznie są rozbitkami, bez rodzin i domów, tyle że wyspa nie jest bezludna i to ludzie, a nie dzikie zwierzęta, są dla nich największym zagrożeniem. Z każdym dniem mali Robinsonowie nabierają nowych doświadczeń, uczą się sztuki życia, ale też – co bardzo ważne – nie zatracają swojego człowieczeństwa, mają nawet coś w rodzaju honorowego kodeksu: podkradają warzywa z działek, ale nigdy nie zabierają wszystkich plonów i starają się jakoś odpracować to, co wzięli: pieląc, podlewając, wykonując drobne prace. Nie tracą też nadziei na ocalenie, na spotkanie z bliskimi, na powrót do szczęśliwych czasów; symbolem tych nadziei jest budowana przez nich „arka”.

Dla mojego pokolenia książki o wojnie i okupacji były czymś zwyczajnym: „Czterej pancerni”, „Kaktusy z Zielonej ulicy” i inne książki Wiktora Zawady, cykl o Jarku i Marku Cezarego Leżeńskiego, „Dzieci Warszawy” Marii Zarębińskiej, „Mali bohaterowie” Zofii Lorentz, „Tarnina” Jerzego Szczygła – można długo wymieniać. Cała ta literatura po 1989 roku poszła do lamusa; zmieniły się zainteresowania wydawców, autorów i czytelników, nastąpiło zachłyśnięcie nowymi, barwniejszymi światami, może też pojawił się lęk, że te powieści są przestarzałe i niepoprawne historycznie, pisane na polityczne zamówienie (a pewnie niektóre z nich takie były). Od niedawna jednak widać nawrót do pisania o niełatwych czasach i przeżyciach wojennych (recenzowałem kilka z nich: „Asiunię” Joanny Papuzińskiej, „Zaklęcie na w” Michała Rusinka, „Pamiętnik Blumki” Iwony Chmielewskiej, „Jest taka historia” Beaty Ostrowickiej). „Arka czasu” bez wątpienia zajmie poczesne miejsce wśród tej nowej generacji książek o bolesnych wydarzeniach z przeszłości – zdecydowanie na to zasługuje dzięki połączeniu autentyzmu z wyobraźnią, swobodzie poruszania się między gatunkami i nienachalnemu przekazowi.

Bardzo dobrze, że zaczęło się nadrabianie dwóch dziesięcioleci zaległości. Ma ogromne znaczenie, by najmłodsi czytelnicy poznawali przeszłość. Jak napisał bowiem Marcin Szczygielski:

Przyszłość wynika z przeszłości. Jeśli pamięta się o tym, co było – zarówno o dobrych, jak i o złych rzeczach, które się wydarzyły – można kształtować przyszłość tak, aby była lepsza od przeszłości. [...] Dlatego trzeba pamiętać. Pamięć pozwala nam wystrzegać się raz już popełnionych błędów, a powtarzać to, co już raz się udało.

PS. O „Arce czasu” można też przeczytać u Kasi Sawickiej.

Za książkę dziękuję wydawnictwu Stentor.

Rafał Kosik, Felix, Net i Nika oraz Orbitalny Spisek, Powergraph 2008.

Rafał Kosik, Felix, Net i Nika oraz Orbitalny Spisek 2. Mała Armia, Powergraph 2009.

Nie ma Rafał Kosik litości dla swoich bohaterów. Ledwo dwa miesiące wcześniej błąkali się w podziemiach Warszawy, a teraz, zamiast cieszyć się sylwestrową zabawą, pakują się w kolejne kłopoty. Chociaż właściwie trudno się dobrze bawić w pomieszczeniach o temperaturze niezbyt pokojowej. Dlatego Felix i Net postanawiają podkręcić ogrzewanie w domu swego klasowego kolegi Gilberta, nieświadomi, że kręcą nie kurkami pieca, ale systemem odpalania rakiety domowej roboty. Kaloryfery pozostają więc nadal zimne, za to rakieta startuje dokładnie o północy i wywołuje potężne perturbacje.

Poczucie winy każe małoletnim szukać na własną rękę sposobu zapobieżenia nieuchronnej katastrofie, bo spora rakieta bez wątpienia prędzej czy później spadnie na ziemię. Ich starania prowadzą do odkrycia wielu co najmniej dziwnych faktów, które sugerują, że padli ofiarą jakiegoś szeroko zakrojonego spisku. Atmosfera spiskowa widać jest zaraźliwa, bo Felix, Net i Nika również przystępują do tajnej organizacji – chcą za wszelką cenę zapobiec uzyskaniu przez ich gimnazjum niezwykle istotnego certyfikatu jakości. Nie dość, że po jego zdobyciu czesne by wzrosło, to jeszcze ich klasa musiałaby przychodzić do placówki w strojach o dość specyficznym kolorze. Wstyd i hańba!

Jak zwykle wątek tajemniczo-sensacyjny przeplata się ze szkolno-obyczajowym (i uczuciowym). Perypetie dyrektora Stokrotki walczącego o cenny dokument są bardzo zabawne i ocierają się o absurd – ale poczucie absurdu ma każdy, kto zetknął się z procesem certyfikowania czegokolwiek. Tak więc przy kontroli szkolnej stołówki sprawdzany będzie „współczynnik oporu statycznego trzonków, kąt zakrzywienia w zębach widelców, pojemność łyżek, tępota noży, międzyzębownikalność wykałaczek”. Dyrektor jest w ogóle wszechstronnie doświadczany na niwie służbowej i aż dziw, że nie sfiksował. Zjawia się u niego na przykład ojciec Niki, podejrzanej o poważne wykroczenie przeciwko regulaminowi szkoły. Nie dość, że gość dziwnie wygląda i dziwnie się zachowuje, to jeszcze prowadzi mocno abstrakcyjny dialog, od którego Stokrotce zwoje mózgowe obracają się wokół pionowej osi. W tej rozmowie pada stwierdzenie, które jak ulał pasuje do powieści, a dotyczy gry na trąbce z zepsutym ustnikiem: „Muzyk w transie może się nawet nie zorientować, że z dmuchu nie ma trąbu”.

Niestety, Rafał Kosik chyba właśnie się nie zorientował, że z dmuchu nie ma trąbu, i rozdął przesadnie całość. Wątek sensacyjny wypala się dość szybko. Jeszcze w pierwszym tomie niewiele ustępuje on scenom szkolnym, ale już w drugim bohaterowie zaczynają dreptać w kółko, rozwiązanie zagadki przybliża się w ślimaczym tempie, tonąc w zapychaczach i epizodach, bez których spokojnie dałoby się obejść. Ile można czytać, że rakieta z rury kanalizacyjnej krąży wokół Ziemi, a chmary mikrobotów zakłócają łączność?

Książce zdecydowanie zaszkodziło podzielenie na dwa tomy – nie starczyło pomysłu, tempo siadło, wielkiego finału nie było. Na samych scenach szkolnych, chociaż w większości zabawnych, ujechać się nie dało. Zamiast 850 stron w dwóch tomach, spokojnie mogła powstać pięciusetstronicowa całość, która pewnie zyskałaby na dynamice i napięciu. Można, oczywiście, uznać, że jestem marudnym i czepialskim zgredem, ale progenitura też nie była zachwycona i poziewywała od połowy „Małej Armii”. Tak więc wciąż czekam na tom przygód FNiN, który dorówna „Teoretycznie Możliwej Katastrofie”.

Bennett Cerf (1898–1971) był amerykańskim wydawcą, założycielem i twórcą sukcesu wydawnictwa Random House, dla którego pozyskał m.in. Trumana Capote, Sinclaira Lewisa czy Williama Faulknera. Wymyślił też niezwykle popularne serie kieszonkowych wydań klasyków czy popularnonaukowych książek dla dzieci. W swych wspomnieniach przedstawił rozwój wydawnictwa, przytoczył masę anegdot z życia wydawcy, ale omówił też wiele elementów istotnych dla dobrego funkcjonowania wydawnictwa, m.in. rolę redaktorów.

[...] Moim zdaniem dobry redaktor, podobnie jak dobry pisarz, powinien mieć wrodzone zdolności — takie jak dobra pamięć i nieco wyobraźni; musi jednak również posiadać dość szerokie zainteresowania, odpowiednią znajomość języka i jak największy zasób wiedzy ogólnej — aby mógł zrozumieć zamysł autora i pomóc mu w jego realizacji. Musi być człowiekiem wystarczająco oczytanym, by umieć rozpoznać i docenić dobrą literaturę — a równocześnie wyczuwać potrzeby rynku księgarskiego. Wydawnictwo nie może bowiem liczyć na przetrwanie, jeśli nie będzie popytu na jego książki, choćby jak najlepiej napisane.

Jedna z najważniejszych funkcji redaktora polega na zachowaniu równowagi pomiędzy interesami autora, z którym współpracuje, a interesami wydawcy, który go zatrudnia. Często pokrywają się one, kiedy jednak są rozbieżne, redaktor, jako mediator, musi wykazać się talentem dyplomatycznym oraz cierpliwością — kolejnym atrybutem niezbędnym w jego zawodzie.

Bennett Cerf.

Redaktor musi również znajdować wspólny język z pisarzami, a to nie zawsze jest łatwe. Kiedy łączą ich dobre stosunki, redaktor może stać się bardzo pomocny, wysłuchując pomysłów i koncepcji autora i radząc mu, jak przekazaćw jasny i wyraźny sposób to, co ma on do powiedzenia. Może też odegrać ważną rolę, wskazując fragmenty rękopisu, które należy wykreślić, ponieważ są nieciekawe lub zbędne albo powtarzają się.

Różni pisarze różnie wyobrażają sobie rolę redaktora; jedni potrzebują jego rad i proszą o nie, inni w ogóle nie chcą go słuchać. Ponieważ niektórzy z nich nie przyjmują do wiadomości nawet słusznych sugestii, ukazuje się wiele książek, których autor nie pozwolił adiustować, choć bardzo tego potrzebowały. Wściekły jestem, kiedy recenzenci pytają: „Dlaczego wydawca nie wywiązał się ze swych obowiązków?” Zwykle okazuje się, że redaktor wychodził z siebie, bezskutecznie próbując nakłonić autora do dokonania zmian. Kiedy książkę kupują producenci filmowi czy telewizyjni, zakłada się, że mogą z nią robić, co im się podoba, ale w stosunkach z wydawcami autor zawsze ma ostatnie słowo. Jeśli nie chcemy mu ustąpić, musimy zrezygnować z wydania książki.

Kiedy redaktor jest zbyt mało pomocny, nie wykazuje właściwego zainteresowania autorem i jego dziełem lub wreszcie posuwa się zbyt daleko w forsowaniu własnych opinii, jego stosunki z pisarzem muszą się popsuć. Oczywiście każdy dobry pisarz potrafi wyznaczyć granice ingerencji redaktora. Zdarzasię też, że prosi o zlecenie redakcji książki komuś innemu. [...]

Random House wydawał też liczne antologie, często w opracowaniu samego Cerfa.

Inne ważne zadanie redaktorów polega oczywiście na pozyskiwaniu dla wydawnictwa nowych pisarzy. Odbywa się to na różne sposoby, ale rzecz jasna redaktor posiadający w kręgach uniwersyteckich i literackich licznych przyjaciół, którzy lubią go i szanują, ma przewagę nad człowiekiem, wyposażonym nawet w niezbędne zdolności, lecz pozostającym na uboczu. Niektórzy wybitni pracownicy wydawnictw poświęcają większość czasu na zdobywanie rękopisów, które oceniają potem inni redaktorzy.

Istnieje wyraźny przedział między redaktorami pracującymi w biurach a ich kolegami, którzy udzielają się towarzysko, poszukują nowych talentów i podejmują pisarzy, choć są to ludzie umiejący robić jedno i drugie. Redaktor wizjoner, zabiegający o nowe książki, gra bardziej spektakularną rolę i nieraz więcej zarabia niż pracownik ślęczący nad rękopisami i odwalający w wydawnictwie czarną robotę. Ten ostatni przypomina palacza okrętowego, wrzucającego łopatą węgiel do pieców, podczas gdy kapitan siedzi na górnym pokładzie i zabawia najładniejsze pasażerki. Jeden z mechanizmów rządzących dzisiejszym światem polega na tym, że tylko nieliczni chcą i potrafią wykonywać żmudne prace — jak dawni mistrzowie, którzy robili ręcznie piękne meble i byli dumni ze swych dzieł. [...]

Bennett Cerf, Na los szczęścia, tłum. Michał Ronikier, Książka i Wiedza 1991, s. 247–251.

Okres przedświąteczny tradycyjnie zmusza nas do intensywniejszego niż zwykle sprzątania. Dzięki skorzystaniu z fachowych podpowiedzi i dokładnemu zaplanowaniu prac możemy zminimalizować stres związany ze sprzątaniem i zmaksymalizować wydajność. Wiele światłych rad znajdujemy w „Poradniku gospodyni wiejskiej” z 1955 roku. Dziś o porządkach w obejściu, a już wkrótce o porządkowaniu wnętrz.

Porządki w obejściu
Całe obejście gospodarskie powinno być utrzymane w należytym porządku. Zamiecione starannie podwórze, wycięte chwasty wyrastające pod ścianami budynków, żywopłot oddzielający podwórze gospodarcze od podwórza przy domu nadają obejściu schludny i przyjemny wygląd. Wnętrza pomocniczych pomieszczeń, nie tylko izb mieszkalnych, muszą być utrzymane w ładzie i czystości.

W schludnym obejściu dobrze się żyje i ludziom, i zwierzętom.
Sień
Nie przy każdym domu jest ganek, ale sień znajduje się w każdym domu na wsi. Służy ona nie tylko jako przejście, lecz także do umieszczania w niej różnych sprzętów, które nie powinny znajdować się w kuchni lub izbie, a które trzeba mieć pod ręką.

W sieni znajdują się zwykle: szczotka do zamiatania, szufelka, miotły, wiadra na pomyje. W sieni powinna zawsze leżeć wycieraczka do butów.

Przy zamiataniu i uprzątaniu sieni wynosimy wycieraczkę na podwórze i mocno wytrzepujemy z niej kurz i błoto. Odkurzanie i omiatanie ścian w sieni jest równie potrzebne jak w izbie. Nie każda sień ma podłogę. Podłogę z ziemi zamiata się miotłą, a co pewien czas należy ją wysmarować i wyrównać gliną. W miarę możności powinno się zastąpić podłogę z ziemi bardziej praktyczną – drewnianą, cementową lub układaną z cegieł. Taką podłogę łatwiej utrzymać w czystości. [...]

Śmietnik
W wielu obejściach wiejskich nie ma niestety śmietników, lecz śmieci są wysypywane byle gdzie. Obejście ma wówczas niechlujny wygląd. Wiatr roznosi lżejsze odpadki i zmusza do zamiatania całego podwórka, szkło zaś, wysypywane na kompost, dostaje się do ogrodu i trzeba je później usuwać.

Do zbierania śmieci z domu wystarczy zbić z kilku desek otwartą skrzynię. Wyrzucamy do niej zmiotki ze sprzątania i popiół z pieców, jeżeli palimy węglem. Odpadki papieru, tkanin, odpadki żelaza oraz kości zbieramy osobno i przekazujemy gminnej spółdzielni, która skupuje złom, makulaturę i inne odpadki. Trzeba pamiętać, że popiół drzewny, nie przydatne dla inwentarza obierki i odpadki kuchenne oraz nieczystości domowe przeznaczamy na kompost. Po zapełnieniu śmietnika wybiera się jego zawartość i zakopuje w specjalnie wybranym miejscu.

Ustęp
Ustęp jest niezbędny przy każdym domostwie. Podstawowym warunkiem utrzymania porządku w ustępie jest umieszczenie w nim wiadra lub pudła z wapnem, torfem albo piaskiem do zasypywania odchodów w dole ustępowym.

Raz w tygodniu ustęp powinien być zamieciony, a deska z otworem wyszorowana miotłą, wiechciem słomy lub ryżową szczotką. Dwa razy do roku ściany ustępu należy wybielić wapnem dla odkażenia. W ustępie powinna znajdować się pokrywa na otwór. [...]

Poradnik gospodyni wiejskiej, Wydawnictwa Rolnicze i Leśne 1955, s. 523–525.

Max Cegielski, Leksykon buntowników, współpraca Mariusz Stelmaszczyk, Wydawnictwo Agora 2013.

Dla mnie prawdziwymi ludźmi są szaleńcy ogarnięci szałem życia, szałem rozmowy, chęcią zbawienia, pragnący wszystkiego naraz, ci, co nigdy nie ziewają, nie plotą banałów, ale płoną, płoną, płoną, jak bajeczne race eksplodujące niczym pająki na tle gwiazd, aż nagle strzela niebieskie jądro i tłum krzyczy „Ooo!”.

Te słowa Jacka Kerouaca, zresztą jednego z bohaterów książki Maxa Cegielskiego, można odnieść do wszystkich buntowników w niej opisanych. Niekoniecznie wszyscy z nich pałali chęcią zbawienia lub zbawiania i niekoniecznie nigdy nie pletli banałów, wielu zdarzało się wręcz bełkotać w narkotycznym widzie, z pewnością jednak wszyscy płonęli, wszyscy swoją twórczością zmienili społeczeństwo, wszyscy wpłynęli – jeśli nie na całe pokolenia, to z pewnością na wystarczająco wiele osób, by uznać ich za postacie, które odcisnęły znamię na swoich czasach i kulturze.

Piszę o kulturze, gdyż Cegielski nie skupia się wyłącznie na muzykach. Zaczyna od bitników, amerykańskich poetów przeklętych, którzy zapoczątkowali wielką przemianę obyczajową i rozszerzyli pojmowanie sztuki. Jack Kerouac, Allen Ginsberg i William S. Burroughs w swym życiu i w dziełach zawarli wątki, z których korzystać będą następne generacje buntowników: „odrzucenie materialistycznej filozofii życia przez szukanie duchowości, indywidualizm i nonkonformizm. Zniesienie podziału między tym, co publiczne, a tym, co prywatne. Tworzenie sztuki potwierdzonej biografią, nie tyle autonomicznej, czyli oderwanej od życia, ile niezależnej od obowiązujących norm”. Te słowa pasują do Janis Joplin, Jima Morrisona, Andy’ego Warhola, Sex Pistols, Kurta Cobaina i wszystkich innych, o których czytamy w „Leksykonie”.

Ich biografie stają się punktem wyjścia do pokazania przemian i w sztuce, i w obyczajowości: każdy kolejny artysta przekracza jakąś barierę, przesuwa granice tego, co dopuszczalne i akceptowalne, często płacąc za to wysoką cenę. Narkotyki dla wielu są sposobem na radzenie sobie z popularnością i presją, środkiem pozwalającym odkrywać nieznane, doświadczać nowego, ale i monstrum, które nieuchronnie pożera ich siły, odbiera talent, a ostatecznie i życie. Tylko nieliczni, jak Patti Smith, udowodnili, że bunt i eksperyment nie muszą iść w parze z uzależnieniem.

Max Cegielski ma do swych bohaterów osobisty stosunek: wspomina, kiedy ich poznał, czym go ujęli, co mu dali, w jaki okres życia się wpisali. Sam zbuntowany, nieźle rozumie innych buntowników i to sprawia, że jego eseje wykraczają poza ramy biogramu. Mamy nakreślone w nich również tło społeczno-obyczajowe i omówione przemiany kulturowe: od bitników przez hipisów i punków do grunge’u, od protestów przeciwko wojnie w Wietnamie do protestów przeciwko przemocy seksualnej wobec kobiet. Nie ze wszystkimi przedstawionymi w książce artystami jest mi po drodze: wielu, jak Morrison, Joplin czy Hendrix, to już głównie wspomnienie licealnych czasów, inni – jak Joy Division czy hip-hopowcy to w ogóle dla mnie terra incognita. David Bowie towarzyszy mi od dawna, ale stale odkrywam jakąś nieznaną mi wcześniej piosenkę czy płytę, a twórczość Franka Zappy wciąż przede mną. Bez względu jednak na to, czy zna się i ceni poszczególnych buntowników, warto poznać cały „Leksykon”. To bardzo dobrze, niekiedy wręcz porywająco napisana rzecz. Niekoniecznie trzeba ją czytać w wyciągniętej z głębin szafy starej ramonesce, dzwonach w kwiatki czy podkoszulce z napisem „No future”, ale warto mieć pod ręką swoją starą kolekcję kaset lub płyt, a w ostateczności wspomagać się niewyczerpanymi zasobami internetu.

Za książkę dziękuję wydawnictwu Agora.

Co prawda o tej porze wszystko powinno być już posprzątane i emanować łagodny blask czystości, opromieniając oczekiwanie na święta, ale być może komuś przyda się jeszcze kilka praktycznych porad, które ułatwią przebrnięcie przez ten niewdzięczny etap przygotowań. Pamiętajmy: systematyczność i dobre planowanie to podstawa sukcesu!

[...] Gospodyni wiejska, która ma wiele różnorodnych zajęć, często po prostu nie potrafi ich sobie tak ułożyć, aby wszystkiemu podołać i wszystko zrobić na czas. Wykonując różne zajęcia domowe według rozsądnie ustalonej kolejności, utrzymując raz wprowadzony porządek i ład zaoszczędzimy czasu, który często niepotrzebnie tracimy wówczas, gdy sprzątanie jest nieregularne. [...]

Słanie łóżek

W czasie wietrzenia izb przed sprzątaniem rozkładamy pościel na łóżkach i krzesłach, zdejmujemy prześcieradła i strzepujemy poza izbą. Przed zasłaniem łóżek poprawiamy sienniki, nakrywamy prześcieradłami, układamy przewietrzoną pościel i nakrywamy łóżka. Pościel zasłana bezpośrednio po wstaniu ma niemiły zapach, poduszki są zbite i twarde, cała pościel sprawia wrażenie wilgotnej.
Oczyszczanie pieców i trzonu kuchennego
Oczyszczanie palenisk pod płytą kuchenną oraz w piecach ogrzewających izby mieszkalne wymaga dużej staranności.
Podczas przegarniania rusztów i wybierania popiołupowstaje dużo kurzu, który osiada na sprzętach. Wraz z powietrzem kurz dostaje się do naszych płuc, powinnyśmy więc dbać o to, aby go było jak najmniej w mieszkaniu.
Przed oczyszczaniem rusztu w paleniskach należy zamknąć popielnik, a jeśli drzwiczki są mało szczelne — zasłonić wilgotną ścierką. Po oczyszczeniu rusztu nakrywamy wiadro wilgotną ścierką, wybieramy blaszaną szufelką popiół z popielnika i pod ścierką wsypujemy do wiadra. Zmoczona ścierka wchłania kurz.
Zamiatanie podłóg
Po przewietrzeniu izb, posłaniu łóżek oczyszczeniu palenisk zamiatamy podłogę. Do zamiatania podłogi najlepiej używać szczotki włosianej osadzonej na długim kiju. Dla uniknięcia nadmiernego kurzenia dobrze jest nałożyć na szczotkę wilgotną ścierkę z rzadkiego płótna, przez którą częściowo przedostają się włosy szczotki. W czasie zamiatania ścierką zbiera znajdujący się na podłodze kurz.
Przed zamiataniem zbieramy z podłogi chodniki i trzepiemy poza izbą. Zamiatanie podłogi rozpoczynamy od dokładnego wymiecenia spod łóżek, szafy i z kątów, a następnie zbieramy szczotką śmieci z całej widocznej części podłogi. Podłogę malowaną przecieramy po zamieceniu miękkim suknem dla nadania i połysku. [...]
To mieszkanie wygląda na posprzątane metodycznie i starannie.
Odkurzanie ścian i sufitu
Kurz osiada nie tylko na sprzętach, ale na suficie i ścianach. Poza tym pająki, których na wsi nie brak, rozsnuwają wszędzie pajęczyny. Gromadzą się w nich martwe muchy, kopeć z lamp i kurz. Do omiatania ścian można kupić specjalną miotełkę albo też owinąć szczotkę do zamiatania czystą suchą szmatą. Tak owiniętą szczotkę przesuwamy po suficie, zwracając uwagę, aby nie ominąć jakiejś części sufitu i aby dosięgnąć wszystkich załamań.
Po oczyszczeniu sufitu omiatamy starannie ściany, szczególnie w rogach i kątach. Obrazy i lustra na czas omiatania należy i zdjąć i również odkurzyć. Dywaniki trzeba wytrzepać.
Szmatę lub ścierkę, którą jest owinięta szczotka, trzeba co pewien czas mocno wytrzepać za oknem lub na podwórzu. Przy omiataniu okno powinno być otwarte, a łóżka i poszczególne sprzęty w miarę możności przykryte.
Mycie podłóg
Podłogę należy myć dość często, ale nie codziennie. Zbyt częste mycie podłogi powoduje niepotrzebną wilgoć w mieszkaniu.
Podłogę malowaną wycieramy po kawałku wilgotną, mocno wyżętą ścierką, zaczynając od miejsca najdalej położonego ód drzwi wejściowych. Po wytarciu każdego kawałka płuczemy ścierkę w wiadrze i po wyżęciu wycieramy^: dalej. Opłukiwanie ścierki jest konieczne, aby nie rozmazywać brudu po podłodze. W czasie mycia podłogi należy wodę parę razy zmienić. [...]

Mam nadzieję, że w tak wysprzątanych mieszkaniach spędzicie miłe, spokojne i rodzinne święta.

Wszystkiego najlepszego!

Poradnik gospodyni wiejskiej, Państwowe Wydawnictwa Rolnicze i Leśne 1955, s. 510–514.

Walerij Paniuszkin, Rublowka, tłum. Agnieszka Sowińska, Agora 2013.

Jeśli wierzyć dowcipom, „nowi Ruscy”, wzbogaceni w niepojęty sposób, to obdarzeni specyficznym gustem prostacy mieszkający w kapiących od złota pałacach a la Wersal albo turecki harem. Pałace stoją na podmoskiewskiej „wyspie pomyślności zwanej Rublowką”. Tamtejsi multimilionerzy mają inny zegarek na każdy dzień roku, nową żonę co kwartał i prawo do dowolnych kaprysów – bo w końcu kto bogatemu zabroni.

Po książce Paniuszkina spodziewałem się barwnej, plotkarsko-sensacyjnej opowieści o mieszkańcach Rublowki, czegoś w rodzaju „z kamerą wśród krezusów”. I owszem, to i owo z życia finansowych elit w reportażu zostało pokazane, jednak w głównej mierze poświęcony został on czemuś innemu. Okazuje się bowiem, że wszystkie rolexy, mercedesy i ludwiki czternaste to jedynie relikwie, przedmioty świadczące o statusie posiadacza, ale tak naprawdę bez znaczenia. Bo nie zbieranie kosztownych cacek jest sensem życia multimilionerów z Rublowki. Sensem ich życia jest Gra.

[...] mieszka się na Rublowce nie po to, żeby rozkoszować się luksusem, kochać i być kochaną, wychowywać dzieci, realizować się w pracy, seksie, sportowych pasjach, mizdrzyć się w pięknych strojach, smacznie jeść, spacerować na świeżym powietrzu... Nic z tych rzeczy! Chodzi o to, żeby wygrać w konkurencji „życie”! Wywyższyć się ponad nasze otoczenie. Albo to otoczenie poniżyć. Na jedno wychodzi. W lata tłuste zarabiać więcej niż konkurencja. W czasie kryzysu mniej niż konkurencja tracić.

Paniuszkin skupia się więc na rekonstrukcji zasad i przebiegu tej Gry. Rekonstrukcji, gdyż nie istnieją żadne spisane czy ustne reguły, co więcej – prawa obowiązujące w jednej chwili, w następnej mogą już działać przeciwko graczom. Kto nie zorientuje się w porę, przegrywa. Najlepiej być tym, kto złamie reguły, kto bezczelnie nagnie je do własnych celów. Gra lubi śmiałych. Pieniądze lubią śmiałych.

Nie każdy może do Gry wejść, choćby starał się ze wszystkich sił. A jeśli już wejdzie, niekoniecznie wyjdzie poza pierwszy etap: zbierania relikwii, zewnętrznych symboli bogactwa i wpływów. Jak się mieszka, czym się jeździ, gdzie się jada, u kogo bywa – to wszystko, rzecz jasna, ma znaczenie. Niektórzy przegrywali, bo ich żony pokazywały się publicznie w brylantach z zeszłorocznej kolekcji albo, o zgrozo!, w ogóle bez brylantów. Jednak żeby przejść dalej, trzeba się wykazywać czymś więcej niż tylko pękate konto. Należy umieć kształtować mody, zaskakiwać, obracać na swoją korzyść wpadki własne i cudze, realizować specyficznie pojmowane projekty i przyciągać do siebie Pieniądze. Nie banalną forsę czy szmal, ale Pieniądze: właśnie tak pisane, dużą literą.

Pieniądze – to alfa i omega, początek i koniec. Od pieniędzy wszystko się zaczyna i wszystko zmierza ku Pieniądzom. Pieniądze są jedynym prawdziwym celem. Nawet sława ma znaczenie jako środek do zdobycia Pieniędzy. Jeśli jesteś sławny, ale biedny – biada tobie.

Krok po kroku odkrywamy z Paniuszkinem, czym tak naprawdę zajmują się rublowscy oligarchowie, w co i z kim grają. My, żyjący od pensji do pensji, z otwartymi z niedowierzania ustami obserwujemy coś, co wydaje się niewiarygodnym szaleństwem, w którym – jeśli wierzyć autorowi – jest jednak metoda. Mimo wszystkich zawartych w niej rewelacji lektura książki Paniuszkina podobna jest nieco do wpatrywania się w mechanizm zegarka. Początkowo z zaciekawieniem obserwujemy kręcące się trybiki i rozkręcające sprężyny, usiłując dociec, jak to wszystko działa. Po dłuższym jednak czasie monotonny ruch kółeczek i jednostajne cykanie działają usypiająco. I początkowa fascynacja zmienia się gdzieś koło połowy książki w znużenie. To chyba kwestia wkroczenia w świat zbyt niepojęty, w którym umysł zwykłego zjadacza chleba nie ma się czego uchwycić i nie ma nawet czego zazdrościć graczom z najwyższych poziomów; ci już kroczą po linie nad Wielkim Kanionem i tylko patrzą, kiedy ktoś im tę linę podetnie.

Za książkę dziękuję Wydawnictwu Agora.

Znam siebie i doskonale wiem, że robienie jakichkolwiek noworocznych postanowień mija się z celem. Szkoda pluć sobie w brodę za każdym razem, gdy przypomni sobie człowiek o tej czy o tamtej obietnicy. Fajnie jest spojrzeć w lustro i ujrzeć kogoś, kto dotrzymuje słowa – choćby tylko dlatego, że go nie dawał.

Nie będzie więc zobowiązań, zapewnień, zaklęć, planów i harmonogramów. Będzie się czytać! A jest co, bo tak mniej więcej wygląda regał z książkami, które dopiero przede mną:

Żeby jednak tak zupełnie nie puścić samopas własnego czytelnictwa, chciałbym trochę częściej sięgać na tę półkę:

I jeszcze na tę:

(Czyżbym zarzekając się, że nie będzie żadnych postanowień, właśnie jakieś uczynił? Typowo męska konsekwencja). Jednym słowem, raz na jakiś czas, ale częściej niż dotychczas, postaram się poczytać biografie, rozumiane jednak dość szeroko, łącznie z powieściami biograficznymi, wspomnieniami, dziennikami i zbiorami listów. Gdyby ktoś chciał wesprzeć mnie moralnie – zapraszam. Nie trzeba się deklarować, zamieszczać banerów, wrzucać linków w komentarze. Nie trzeba wbrew sobie przebijać się przez potężne tomy poświęcone politykom, królom, wielkim myślicielom. Wystarczy autobiografia Justina Biebera (tak, ponoć jest taka).

I oczywiście życzę wszystkim udanego pod każdym względem roku pełnego radości i samych dobrych chwil. Bez rozczarowań życiowych i czytelniczych.

Akademia pana Brzechwy. Wspomnienia o Janie Brzechwie, red. Antoni Marianowicz, Czytelnik 1984.

Roku czytania biografii nie wymyśliłem tak całkiem bezinteresownie. Chciałem się w ten sposób zmobilizować do napisania o kilku przeczytanych książkach, które być może wstawiłbym na półkę bez poświęcenia im chociaż kilku słów. A tak, to proszę: jest cel, jest i motywacja, więc przedstawiam pierwszą z zeszłorocznych zaległości.

Jan Brzechwa, prawnik z wykształcenia, chciał zabłysnąć jako poeta, w końcu pokrewieństwo z Bolesławem Leśmianem zobowiązywało. Zadebiutował wierszem w wieku piętnastu lat, ostatecznie jednak, niejako wbrew sobie, skupił się na twórczości dla dzieci, która przyniosła mu nie tylko miłość małych czytelników, ale i upragnioną sławę, i stabilność finansową. Sam żartował, że pisanie dla dzieci jest dla niego sposobem, by trafiać do ich... matek:

Wiadomo przecież od stuleci,
że taki rzeczy jest porządek:
do matek trafia się przez dzieci
tak jak do mężczyzn – przez żołądek.
Czy to uwłacza matkom miłym?
No cóż, przyznaję się: zgrzeszyłem.

Lubię twarzyczki wasze młode
i często sobie wyobrażam
wasz wdzięk i powab, i urodę,
i mimo woli się rozmarzam.
A gdy marzenie mnie kołysze,
wtedy dla dzieci wiersze piszę.

„Akademia pana Brzechwy” to typowy zbiór wspomnień – najpierw siostra przedstawia dom rodzinny przyszłego bajkopisarza, a potem żona, przyjaciele, koledzy i współpracownicy dorzucają własne historie, anegdoty, charakterystyki. (Grono autorów jest zresztą wyborne. Jak napisała Stefania Grodzieńska: „Powiedz mi, kto napisał o tobie wspomnienie pośmiertne, a powiem ci, kim byłeś”. Stosując to kryterium, możemy uznać, że Jan Brzechwa był wielkością niekwestionowaną).

Z tych wszystkich materiałów wyłania się Jan Brzechwa jako wybitny znawca prawa autorskiego, niespełniony poeta, uwielbiany bajkopisarz, człowiek szarmancki, czuły na damskie wdzięki, smakosz i miłośnik kart. Jednym słowem, jak stwierdziła redaktor Irena Szymańska, „człowiek przyjemnie jednoznaczny”, życzliwy, pogodny, taktowny, upiornie pracowity i obdarzony wielkim poczuciem humoru. Nawet pieniądze tracił z wdziękiem i jednego nie znosił nade wszystko – nudy.

Młode matki, dla których ponoć pisał Brzechwa, chyba wolałyby nie wiedzieć, w jakich okolicznościach rodziły się pomysły na utwory dla dzieci. Takie „Opowiadał dzięcioł sowie” to rezultat suto zakrapianej kolacji, podczas której pijany w drzazgi działacz spółdzielczy zamówił książkę propagującą spółdzielczość u równie pijanego poety i niewylewającego za kołnierz ilustratora. Jak podsumował ów rysownik, Eryk Lipiński: „Książeczka ta może służyć nie tylko dzieciom, ale przeciwnikom prohibicji jako niezbity dowód pożytków wynikających z picia wódki w dobrym towarzystwie”.

Pan Kleks, rys. Jan Marcin Szancer, 1963 rok.

Wspomnienia te czyta się trochę jak jedną z baśni Brzechwy. Rzadko się bowiem zdarza, by nawet w tego rodzaju publikacjach – z definicji mających nieco hagiograficzny charakter – panowała powszechna zgodność co do charakteru bohatera i taka temperatura uczuć wobec niego (oraz równie wysoki poziom literacki). Mnie w pamięć zapadł szczególnie tekst Seweryny Szmaglewskiej, bardzo osobisty i pokazujący nie tylko Brzechwę jako prezesa łódzkiego oddziału Związku Literatów Polskich, ale przede wszystkim jako mentora młodej pisarki, który zachęcał ją do pracy nad „Dymami nad Birkenau” i przeprowadzał przez czyhające po drodze debiutantki pułapki.

Przyjemna jednoznaczność bajkopisarza bywa współcześnie podważana, co jakiś czas na nowo budzi bowiem kontrowersje aktywność Brzechwy w okresie stalinowskim. Autorzy wspomnień z dyskrecją przemykają się nad tą kwestią. Chyba tylko Ryszard Matuszewski napisał o tym ciut więcej: „Janek nie był typem opozycjonisty [...]. Nie wstydził się też wierszy pełniących funkcje wyraźnie usługowe: od tego był mistrzem w pisarskim rzemiośle, żeby umieć napisać na odgórne zamówienie również tren, pean czy panegiryk”. Tego typu utwory pisał zresztą i przed wojną: wydał w 1938 roku tom „Imię wielkości. Wiersze o Józefie Piłsudskim”. Nie wypierał się go nigdy, tak samo jak nie wypierał się o trzynaście lat późniejszych „Strof o Planie Sześcioletnim”. Rozmaitym wojenkom i dyskusjom właściwe proporcje przywrócił niedawno Krzysztof Varga i pod jego zdaniem mógłbym się podpisać:

Ja „Pana Kleksa” uwielbiam i nic nie zmienia mojego uwielbienia dla Brzechwy; gdyby „Pana Kleksa” napisała, dajmy na to, Wanda Wasilewska – Wandę Wasilewską bym sławił.

Swoją drogą, może warto sprawdzić, co też Wasilewska napisała?

Wykorzystałem fragment felietonu Krzysztofa Vargi „Brzechwa dzieciofob, czyli kompleks bajkopisarza” („Gazeta Wyborcza”, 16 maja 2013 roku), za który dziękuję Ani.

Opada powoli fala noworocznych postanowień i podsumowań ubiegłego roku. Sam zwykle wstrzymywałem się z czytelniczą refleksją do urodzin bloga – a dziś wypadają trzecie, o ile dobrze liczę. Proszę więc wziąć sobie po kawałku tortu i zasiąść wygodnie na czas krótkiej części oficjalnej.

Krótkiej, gdyż po przejrzeniu archiwalnych zapisków muszę stwierdzić, że podsumowania nie będzie. Rok 2013 był co prawda udany pod względem liczby przeczytanych książek, ale żadna z nich nie wyróżniła się aż tak, by zostać książką roku. Były w większości dobre, nawet bardzo dobre, a mimo to na tytuł chyba żadna nie zasłużyła. Zauważywszy pod koniec wakacji, że zanosi się na taki kryzysik, przeczytałem „Grona gniewu”, żeby mieć jakiegoś pewniaka. I chociaż to jest znakomita powieść, to moje doznania tym razem były tak odmienne od zapamiętanych sprzed dwóch dziesięcioleci, że i nad wyróżnieniem dla Steinbecka się zawahałem. Nie odżyły tamte emocje, chociaż wzrósł podziw dla literackiego kunsztu autora.

Żeby jednak nie wyjść na takiego zupełnego malkontenta, postanowiłem przyznać swój tytuł autora roku Marcinowi Szczygielskiemu, którego rozwój obserwuję od lat i któremu kibicuję. Rok 2013 przyniósł dwie zupełnie różne książki: „Filipinki – to my”, barwną monografię zapomnianej grupy wokalnej, i „Arkę czasu”– opowieść dla dzieci o warszawskim getcie i o wielkim marzeniu. Mam jeszcze do nadrobienia kilka zaległości i już się na nie cieszę.

To może wystarczy już tej celebry, zapraszam wszystkich do bufetu na małą przekąskę i na lampkę szampana.

Po stresujących przeżyciach warto się odprężyć w pięknych okolicznościach przyrody, pooddychać świeżym powietrzem i oddać słodkiemu nicnierobieniu. Szczególnie jeśli kilka dni wcześniej głowiło się, jak sprowadzić na ziemię rakietę zrobioną z rury kanalizacyjnej i zneutralizować chmary mikroskopijnych robotów. Tego właśnie rodzaju przeżycia stały się udziałem Felixa, Neta i Niki w rozbudowanym do dwóch tomów „Orbitalnym spisku”. Bohaterowie mieli więc prawo być zmęczeni.

Wyjazd na ferie w góry nie zapowiadał się sensacyjnie. Wręcz przeciwnie, wszystko miało być typowe: tani turnus z nieznanym biurem podróży, rozgruchotany autokar i niezbyt ciekawe towarzystwo w autokarze. Dopiero w przedziwnym pensjonacie „Trzy Kuzynki” stopniowo okazuje się, że na pewno nie będzie nudno. Nasza trójka od początku zarzeka się, że absolutnie nie będzie szukać nowych przygód. Pech dzieciaków polega jednak na tym, że przygody same ich znajdują. W pensjonacie zaczynają dziać się dziwne rzeczy, Nice śnią się niesamowite sny i szybko staje się jasne, że Felix, Net i Nika znowu wdepnęli w coś niezwykłego. Atmosfera mrocznieje powoli...

Zmiana scenerii i bohaterów drugoplanowych bardzo dobrze zrobiła tej książce. Pensjonat Trzy Kuzynki w odludnej okolicy, zamieszkany przez dziwaczne staruszki, od początku budzi niepokój, który narasta w miarę jak pojawiają się kolejne niewytłumaczalne zdarzenia i poznajemy elementy historii właścicielek pensjonatu. Nowych bohaterów jest cały autokar: para opiekunów młodzieży – nerwowa Olga i wyluzowany Krzysztof (typy znane doskonale każdemu, kto choć raz był na koloniach), kierowca Janusz, traktujący swoją pracę nader niezobowiązująco, oraz młodzieżowa menażeria: dwóch osiłków, niewidzący świata wokół siebie gracz, dwie chichotki, gotka w czerni, dla kontrastu jedna czerwonowłosa, jeden lizus i – co budzi szczególną niechęć trójki przyjaciół – konkurencyjna, również trzyosobowa paczka. Integracja młodzieży idzie opornie, każdy woli trzymać się na uboczu: jak się okaże, niemal wszyscy mają ku temu powody.

Tym razem Rafał Kosik z zadziwiającą konsekwencją trzymał się głównego wątku, powoli odsłaniając kolejne tajemnice pensjonatu i bohaterów i budując napięcie aż do samego finału. Tu i ówdzie, szczególnie w zakończeniu, można by się przyczepić przekombinowania, ale równie dobrze można uznać, że to cechy charakterystyczne całej serii i w końcu za to ją lubimy. Tak naprawdę niedosyt pozostawiły jedynie kreacje bohaterów drugoplanowych, traktowanych trochę jak marionetki do wygłaszania kwestii stosownych w danym momencie; różnili się od siebie jedynie akcesoriami: kolorem włosów, zamiłowaniem do pająków, nieodłącznym PSP czy podejrzaną torbą w ręku. Chyba tylko lizus Kleofas miał bardziej rozbudowany zestaw cech. To samo można wszakże powiedzieć i o kolegach Felixa, Neta i Niki ze szkoły, którzy pojawiają się w innych tomach. Szkoda jednak, że potencjał nowych postaci, szczególnie czerwonowłosej Laury, nie został wykorzystany w trochę większym stopniu.

Bez względu jednak na te utyskiwania, „Trzecia Kuzynka” to najlepszy tom od czasów „Pałacu Snu”, zwarty, z fabułą, która nie meandruje niepotrzebnie, z ograniczoną liczbą epizodów, które nie służą rozwojowi wydarzeń. Nawiązania do klasycznych powieści grozy: ponure domostwo na odludziu, dziwaczne właścicielki, odcięcie od cywilizacji, senne koszmary, tajemnicze przejścia i drzwi, samomalujące się obrazy są przyjemną odmianą po nasyconej techniką atmosferze poprzedniej części. Tym razem bohaterowie muszą sobie radzić sposobami chałupniczymi, bez używania wyrafinowanych wynalazków. Nie brakuje też humorystycznych scenek rodzajowych z życia zimowiska oraz zawirowań uczuciowych: Felix i Net nie należą do najlepszych znawców kobiecej natury.

Wyjście z utartych kolein znakomicie zrobiło cyklowi Rafała Kosika. Felix, Net i Nika raczej nie wrócą ze swoich ferii wypoczęci i zrelaksowani, za to ja z nowym optymizmem sięgnę po kolejny tom.

Rafał Kosik, Felix, Net i Nika oraz Trzecia Kuzynka, Powergraph 2012.

Dwudziestodwuletni Oktaw Mouret przybywa do Paryża z niewielkim kapitalikiem w kieszeni i z głową pełną wielkich planów. Zamierza podbić Paryż, a narzędziem do tego celu mają się stać kobiety. Wierzy, że je rozumie, zamierza roztaczać swój czar, a potem wykorzystywać kobiety, by osiągnąć sukces w handlu, który go pasjonuje

Na początku jednak niewiele wskazuje na to, by Oktawowi mogło się udać. Zamieszkuje w solidnej, mieszczańskiej kamienicy przy ulicy Neuve-Saint-Augustin, która każdym detalem świadczy o bogobojności i prawym życiu jej lokatorów:

Panował tu martwy spokój mieszczańskich salonów, gdzie nie dociera nawet najsłabszy podmuch zła. Rzekłbyś, że niezgłębionej cnoty strzegą te mahoniowe drzwi, piękne i błyszczące.

W miarę upływu dni Mouret zaczyna poznawać prawdziwą naturę tego małego światka: państwa z salonów i służby z kuchni. Nawiązuje romans z niepozorną panią Pichon, zaczyna bywać na przyjęciach, zawiera znajomość z kilkoma bywalcami i – rzecz jasna – bacznie wszystko obserwuje i słucha plotek. Stateczność i zamożność lokatorów okazują się równie fałszywe jak marmury na klatce schodowej. Wszędzie panuje ta sama atmosfera, a panie z towarzystwa prowadzą się tak samo jak ich służące. I czasem nawet nie są dużo czystsze od swoich pokojówek.

Paryska kamienica z połowy XIX wieku.

Próby nawiązania kolejnych romansów przez Moureta przeplatają się z losami rodziny Josserandów. Mimo swego ubóstwa starają się oni podtrzymywać pozory zamożności, byle tylko wydać za mąż dwie córki. Oszczędza się na jedzeniu, byle móc wydawać wtorkowe przyjęcia, suknie nicuje się przed każdym sezonem balowym, a halek nie pierze – w końcu nikt ich nie ogląda. Przytłoczony wymaganiami swej małżonki pan domu, któremu nie starcza na fanaberie, po nocach wypisuje za grosze opaski adresowe. Złapanie męża przez młodszą pannę Josserand niewiele zmienia w sytuacji rodziny. W matrymonialnych gierkach oszukują bowiem obie strony, a przykre rozczarowanie następuje po ślubie.

„Kuchenne schody” to frontalny atak na mieszczańską moralność, pełną obłudy i zakłamania, na podtrzymywanie pozorów, dbałość wyłącznie o to, by domowe brudy nie ujrzały światła dziennego. „To wszystko świnie”, ocenia swych chlebodawców jedna ze służących. Nawet ksiądz Mauduit nie różni się od swych owieczek: zawsze gładkimi pouczeniami potrafi załagodzić każdy skandal. Tylko służące wykrzykują przez kuchenne okna pełnym głosem to, o czym wszyscy wiedzą: kto z kim sypia, kto ma długi, kochankę, wstydliwą chorobę. Same zręcznie wykorzystują domową sytuację, podkradają jedzenie, przyjmują kochanków w służbowych pokoikach, demoralizują niedoświadczone dziewczyny – nie ma dla nich nic świętego. Doktor Juillerat, który doskonale zna sprawki swych pacjentów, wystawia brutalną diagnozę:

[...] kobiety: jedne to lalki błądź głupie, bądź zdeprawowane przez złe wychowanie, drugie, na skutek dziedzicznej neurozy mają zwyrodniałe skłonności i uczucia. Wszystkie puszczają się w bezsensowny, upodlający sposób, wbrew woli i bez żadnej przyjemności. Zresztą, nie okazał więcej pobłażania dla mężczyzn, tych – pod maską elegancji – drani i utracjuszów. Z pasją jakobina ogłaszał alarm dla całej mieszczańskiej klasy, rozpad i ruinę gmachu, którego zgniłe rusztowanie trzeszczy.

Dla Zoli wszyscy są równi w swej niemoralności: łajdaczą się mężczyźni i kobiety; jedni bardziej dbają o pozory, inni mniej. Część żon przymyka oczy na kochanki mężów, byle oddalić od siebie pańszczyznę małżeńskich obowiązków; inne – wobec niedołęstwa małżonków – same szukają gachów. Jednym uczciwym lokatorem w kamienicy wydaje się być stolarz, wyrzucony z mieszkania za... niemoralność, nikt bowiem nie uwierzył, że odwiedzająca go w pokoju kobieta jest jego żoną. On to podsumowuje najdobitniej atmosferę kamienicy – i szerzej – całego mieszczaństwa:

Mam po dziurki w nosie tej parszywej kamienicy! Ładne rzeczy się tu dzieją! Co za brudy! Człek nie może mieć żony u siebie, ale wyelegantowanym dziwkom na każdym piętrze wolno po kryjomu prowadzić się jak suki. Banda skurczybyków! Banda burżujów!

Oktaw Mouret z kochanką.

Sporą winę za te wszystkie zwyrodnienia zdaje się Zola przypisywać instytucji małżeństwa w ówczesnej formie, wobec której nie ma żadnych złudzeń: to cyniczny związek oparty na oszustwie, bez którego panna nie znajdzie męża, pozbawiony ciepła i zaufania. Nic zresztą dziwnego: „Ludzie nie pobierają się nigdy wedle swych upodobań... Urządzić się potem możliwie najlepiej to jeszcze najmądrzejsze”, stwierdza jednak z opisanych mężatek. O to możliwie najlepsze urządzenie dbają matki, takie jak pani Josserand, rozgrywająca matrymonialne kampanie niczym Napoleon i trzymająca swoje wojsko silną ręką niczym sierżant.

„Kuchenne schody”, jak przypuszczam, musiały wywołać skandal: nie tylko bezkompromisowym podważaniem mieszczańskiej moralności, ale i nader przejrzystymi aluzjami seksualnymi, dokładnym opisem porodu, wzmianką o dzieciobójstwie, szczegółowym przedstawieniem sposobów „łapania męża” (chociaż pewnie wszyscy je doskonale znali), soczystym językiem. Bohaterowie reprezentują raczej pewne typy potrzebne Zoli do scharakteryzowania środowiska: Oktaw – młody, ambitny, dążący do celu; Maria Pichon – bezwolna, nieciekawa kobietka; pan Josserand – zahukany pantoflarz; pani Josserand – megiera; ich córka Berta – zepsuta panna; wuj Bachelard – stary rozpustnik i pijak; ksiądz Mauduit – obłudnik; lekarz Juillerat – radykał i bezbożnik; cała gama dam: dewotka, histeryczka, chora, energiczna kupcowa; do tego służące brudne i zdemoralizowane i tak dalej. Mimo to nie ma się wrażenia papierowości postaci, każda jest odrębna, każda ma do odegrania jakąś rolę, a Zola dba o to, by nie popaść w sztampę i funduje czytelnikom sporo zwrotów akcji. Oszczędnie dawkowane są opisy, daleko tu jeszcze do orgii detali cechującej „Wszystko dla pań”; dowiadujemy się jednak dość o wnętrzach, toaletach, posiłkach, sklepach, salonach i służbówkach.

Na przykładzie kamienicy przy Neuve-Saint-Augustin pokazana jest cała sfera mieszczańska, wszędzie bowiem jest tak samo i bez względu na to, jakie burze przetoczą się przez salony i kuchnie, nic się nie zmieni. Trzeszczący gmach mieszczaństwa miał się bowiem jeszcze przez jakiś czas opierać wichrom.

Emil Zola, Kuchenne schody, tłum. Nina Gubrynowicz, Państwowy Instytut Wydawniczy 1959 [Rougon-Macquartowie, tom 10].

Znalezienie dobrej żony zawsze było problemem, nawet w odległym VII wieku p.n.e., gdy nikomu się jeszcze nie śniło o równouprawnieniu i związkach partnerskich. Grek musiał się nieźle nakombinować, żeby nie ściągnąć sobie na głowę sekutnicy albo rozpustnicy. Poeta Hezjod wyczuł rynkowe zapotrzebowanie na poradnictwo i w swym dydaktycznym poemacie „Prace i dnie” poświęcił kilka linijek wyborowi małżonki.

Miary przestrzegaj i pory właściwej we wszystkim dokładnie.
W wieku dojrzałym ci żonę do domu wprowadzić wypadnie.
Tuż po trzydziestce najlepiej założyć domowe ognisko
Albo też kiedy trzydziesty rok życia zupełnie jest blisko.
W piątym zaś roku panieństwa niech za mąż wychodzi niewiasta.
Żeń się z dziewicą; niech w dobrych postępkach przy tobie urasta.
Taką bierz zwłaszcza za żonę, co mieszka w pobliżu twej włości.
Rozejrz się dobrze, byś swoim sąsiadom nie sprawił radości.
Skarbu większego nad dobrą małżonkę wszak człek nie zdobędzie,
Ani też zła groźniejszego nad żonę przewrotną, co wszędzie
Szuka rozkoszy. Bo ona mężczyznę, choć wielkie ma siły,
Spali bez ognia i wnet go zawiedzie do progu mogiły. [...]

Ufność nadmierna jest równie zdradliwa jak brak zaufania.
Niech cię kobieta nie okpi, co tylko za strojem ugania,
Szepce ci mile do ucha, a w twoją spiżarnię się wkrada.
Bo kto kobietom zawierzył, zawierzył złodziejom nie lada.
Syna jednego wychowaj, by twoją zagrodę wziął w spadku.
Tak niezawodnie żyć będziesz w ciągle rosnącym dostatku.

Oblubienica prowadzona do narzeczonego.

Hezjod, Prace i dnie, tłum. W. Steffen, Ossolineum 1952, w. 695–705, 372–377.

Gdybym nie był taki obrzydliwie obowiązkowy, a przede wszystkim gdybym nie musiał zrywać się do pracy bladym świtem (jaki on tam teraz blady o tej porze roku, ciemna noc, ale tak się utarło), to pewnie zawaliłbym ze trzy noce i czytał „Hrabiego Monte Christo”, póki nie doszedłbym do napisu „Koniec”. Z powodu skrzeczenia rzeczywistości nieśmiertelne dzieło Aleksandra Dumas zajęło mi ponad tydzień, podczas którego opędzałem się niecierpliwie od natrętów domagających się włączenia dobranocki, zrobienia kolacji czy wyniesienia śmieci.

Bo jak tu się oderwać od powieści, gdy młody marsylski marynarz Edmund Dantes w dniu swych zaręczyn z piękną Mercedes zostaje aresztowany wskutek intrygi uknutej przez zawistnego o powodzenie chłopaka Danglarsa, a przeprowadzonej rękami zazdrosnego o Mercedes Fernanda przy milczącym współudziale Caderousse’a? Niepomyślny zbieg okoliczności sprawia, że z rozkazu prokuratora Villeforta Dantes trafia do lochów ponurego zamku If, gdzie ma zgnić w zapomnieniu jako niebezpieczny spiskowiec, zwolennik Napoleona. Dantes załamuje się i marzy tylko o śmierci. I pewnie zmarłby, ku radości nieprzyjaciół, gdyby nie spotkanie z księdzem Farią, również więźniem, który jednak nie poddał się rozpaczy i wykorzystując całą swą ogromną wiedzę, próbował uciec z twierdzy. Dzięki niemu Edmundowi wróciło pragnienie życia i zyskał cel: „Chcę żyć i walczyć do końca; chcę odzyskać szczęście, które mi skradziono. Zapomniałem, że przed śmiercią muszę jeszcze pokarać moich prześladowców, a kto wie, czy i nie nagrodzić kilku przyjaciół?”

Edmund Dantes, rycina Pierre’a Gustave’a Eugene’a Staala z 1888 roku.

Czternaście lat później, gdy już wszyscy zapomnieli o nieszczęsnym Dantesie, pojawia się we Francji tajemniczy hrabia Monte Christo: prawdziwy dżentelmen, wszechstronnie wykształcony, a na dodatek bajecznie bogaty. Kryje przed światem swą prawdziwą tożsamość i prawdziwe zamiary: chce ukarać tych, którzy skrzywdzili Dantesa, chce odegrać rolę Opatrzności. Zaczyna tkać misterną sieć, która stopniowo oplątuje winnych jego niedoli.

Z zapartym tchem śledzimy fabułę, zastanawiając się wciąż, czemu ma służyć opowieść o młodym francuskim arystokracie, którego perypetie we Włoszech śledzimy, po co serwuje się nam historie o herszcie bandytów Luigim Vampie, Korsykańczyku Bertuccio czy panach Cavalcantich. Jednak każda postać prędzej czy później odegra swoją rolę w skomplikowanym planie hrabiego Monte Christo, który niczym szachista rozstawia pionki i na wiele posunięć do przodu planuje swoją rozgrywkę z wrogami. Dla nich znikąd nie będzie ratunku – nie uratują ich ani ludzie, ani Bóg, za którego narzędzie uważa się tajemniczy mściciel.

Aresztowanie Dantesa, rys. Antoniego Uniechowskiego.

Ta koronkowość fabuły zadecydowała chyba o tym, że „Hrabia Monte Christo” wciąż jest czytany, ba! wręcz pochłaniany. Bo przecież inne składniki książki są mniej wyrafinowane, a niektóre wręcz lekko się przeterminowały. Bohaterowie dzielą się na dobrych i złych, każdy ma zestaw sztampowych cech: młody Edmund jest sympatyczny i trochę naiwny, hrabia Monte Christo to człowiek o żelaznej woli, który nie okazuje uczuć, Mercedes jest piękna i zakochana, dranie są draniowaci na pierwszy rzut oka i tak dalej. Wyróżnia się jedynie córka bankiera Danglarsa, niezależna młoda dama, która zamiast iść za mąż, wolałaby zostać artystką. Cały ten zbiór postaci wygłasza kwieciste tyrady zamiast prowadzić dialogi (jest to szczególnie domeną zakochanych), a Monte Christo lubi sobie pomonologować, co ma nas wprowadzać w jego złożoną psychikę:

– Odwagi – szepnął do siebie. – Nawykłszy do walki z przeciwnościami, nie dajmy się pokonać rozczarowaniu: inaczej na darmo tyle bym wycierpiał! Serce pęka, kiedy nadmiernie wezbrane pod łagodnym tchnieniem nadziei, cofa się i zamyka w zetknięciu z zimną rzeczywistością!

Zgrzytamy zębami i czytamy z wypiekami na twarzy: niech sobie gadają, chcę wiedzieć, co będzie dalej. Oczywiste jest, że zemsta hrabiego się dopełni, pasjonujące są jednak sposoby wywarcia odwetu, szczególnie że Monte Christo dokładnie wie, jakiego rodzaju pomsta go zadowoli:

[...] w zamian za ból przewlekły, nieustanny, głęboki, wypłaciłbym, gdybym tylko zdołał, bólem takim, jaki mi zadano: oko za oko, ząb za ząb, jak mówią ludzie Wschodu, nasi niedoścignieni mistrze, wybrani spośród wybranych, którzy potrafili utkać sobie życie ze snu, a świat ich otaczający zamienić w raj.

Dantes w zamku If, rycina Pierre’a Gustave’a Eugene’a Staala z 1888 roku.

W tej opowieści o zemście trafiają się też detale zupełnie niespodziewane, na przykład barwny opis przeżyć po zażyciu haszyszu, którego koneserem jest główny bohater. Natykamy się również na perły złotych myśli o życiu rodzinnym: „Żona to mebel na całą wieczność”; albo: „zdaje się, że być ojcem dorosłej córki to rzecz nader męcząca; dostaje się od tego gorączki, puls bije dziewięćdziesiąt razy na minutę, dopóki panna jest w domu”. Poza tym tło obyczajowe nakreślone jest mocno stereotypowo, a szkoda, bo Dumasowi wymyka się czasem celniejsze spostrzeżenie, jak choćby to o uczestniczkach wielkiego przyjęcia: „Kobiety najstarsze były najbardziej wystrojone, a najbrzydsze najbardziej wydekoltowane. Zjawisko to pospolite. Kto chciałby znaleźć białą lilię, różę delikatną i wonną, musiałby jej szukać w kącie, gdzie ukryła ją matka w turbanie albo ciotka w rajerach”.

Różne zarzuty można postawić „Hrabiemu Monte Christo”, jednak Dumas dokładnie wiedział, czego oczekują czytelnicy: emocji, wyrazistych postaci i gwałtownych uczuć, atmosfery tajemnicy i napięcia i hojnie szafował tymi ingrediencjami, ocierając się wręcz o granice nieprawdopodobieństwa. Wydawało mi się, że dawno temu wyrosłem z takiej literatury, a tymczasem dałem się porwać bez reszty. Podobało mi się do tego stopnia, że zamierzam powtórzyć tę przygodę: „Trzej muszkieterowie” już czekają.

Aleksander Dumas, Hrabia Monte Christo, t. 1–3, tłum. Julian Rogoziński, Iskry 1988.

Dziś oficjalna premiera „Nomen omen”, drugiej książki Marty Kisiel, której „Dożywocie” kilka lat temu rozbawiło parę osób (w tym i mnie). Ałtorka, molestowana, naciskana, szantażowana i zastraszana przez grono wielbicieli, oparła się psychicznej presji, by napisać dalszy ciąg przygód Licha, Konrada i innych mieszkańców Lichotki. Stworzyła nową, obiecującą bohaterkę, a pojawiające się tu i ówdzie (głównie na profilu autorki na facebooku) fragmenty przygotowywanej powieści podsycały oczekiwania czytelników.

„Nomen omen” pojawił się w sprzedaży już w zeszłym tygodniu. Pierwsi recenzenci (Książkowo, Tramwaj nr 4, Krakowskie czytanie) nie kryli entuzjazmu, śrubując oczekiwania. Stosownego zakupu dokonałem w piątek. Po przedłużającym się oczekiwaniu, nerwowym wypytywaniu pani listonosz o przesyłkę i wydzwanianiu do naczelnika lokalnej poczty wreszcie i ja odebrałem swoją paczkę. Wielkie otwieranie wyglądało tak:

Tak wygląda główna bohaterka, obdarzona przez Ałtorkę nie tylko temperamentem:

A takie miejsce zajmie „Nomen omen” – między Kapuścińskim a Kołakowskim, ciut przed Konopnicką:

Wkrótce przedstawię swoje wrażenia, tylko najpierw stoczę walkę o egzemplarz, który już został podstępnie zawłaszczony.

Gulasz zawiesisty i smakowity

„Kobieta, która wymyka się swej kobiecości”

„Program nie bywa monotonny”

Stało ich w rzędzie zawsze siedem

„Życie wraca do mnie poprzez słuch”

Od kiedyś przez wtedy do teraz i wstecz

Z tego dmuchu nie ma trąbu, niestety

Pisarze ze starej szkoły (XX): Zawód redaktor

Skarbiec wiedzy dziwnej, cz. 5: O porządkach w obejściu

„Bajeczne race eksplodujące niczym pająki na tle gwiazd”

Skarbiec wiedzy dziwnej, cz. 6: O sprzątaniu

Wygrać w konkurencji „życie”

Będzie się czytać!

„Człowiek przyjemnie jednoznaczny”

Podsumowania nie będzie, będzie bufet

Na wczasach w tych góralskich lasach... (Rafał Kosik, „Felix, Net i Nika oraz Trzecia Kuzynka”)

„To wszystko świnie” (Emil Zola, „Kuchenne schody”)

Skarbiec wiedzy dziwnej, cz. 7: O wyborze żony

Oderwać się nie można (Aleksander Dumas, „Hrabia Monte Christo”)

Mam i ja!